Türkler onuncu yüzyıldan itibaren kitleler halinde İslamiyet'i kabul
etmeye başlamışlardır. İslam kültürünün etkisiyle yavaşa yavaş yeni bir
edebiyat ortaya çıkmıştır. Kendine özgü nitelikleri ve kurallarıyla
“Divan Edebiyatı” adını verdiğimiz dönemin oluşumu 13.. yüzyıla kadar
gelir. Daha sonra bu edebiyat anlayışı 19.yüzyıla kadar etkin bir
şekilde varlığını sürdürür.
Diğer yandan, İslamiyet'ten
önceki “Sözlü Edebiyat Dönemi”, İslam kültürünün etkisiyle içeriğinde
küçük değişimlere uğrayarak “Halk Edebiyatı” adıyla gelişimini
sürdürür. Yani, bir anlamda “Halk Edebiyatı” dediğimiz edebiyat,
İslamiyet'ten önceki edebiyatımızın İslam uygarlığı altındaki yeni
biçimlenişidir. Oysa “Divan Edebiyatı” tamamen dinin etkisiyle
şekillenmiş bir edebiyattır.
Türklerin Müslüman
olduğunu kabul ettiğimiz 10.yüzyılla, Divan edebiyatının başlangıcı
olarak kabul edilen 13. yüzyıl arasında İslamiyet'in etkisi altında
verilmiş olan, bir anlamda geçiş dönemi ürünlerimiz sayılan eserler yer
almaktadır.
İLK İSLAMİ ÜRÜNLER
KUTADGU
BİLİG: Eserin adı “mutluluk veren bilgi” anlamına gelir. Yazarı, Yusuf
Has Hacip’tir. Karahanlılar zamanında (XI. yüzyıl-1070) yazılmış, ideal
bir devlet yönetiminin nasıl olması gerektiği üzerinde durulmuştur.
Esrin dilinde henüz Arapça ve Farsça etkisi yoktur. Birimi beyit,
ölçüsü aruz, kalıbı fe u lün/fe u lün /fe ul’dür. Bilinen üç nüshası,
bugün Fergana, Viyana ve Mısır’da bulunmaktadır.
DİVAN Ü LUGAT-İT TÜRK: Eserin
adı, “Türk Dili’nin toplu(genel) Sözlüğü” anlamına gelir. Adından da
anlaşılacağı gibi, eser bir sözlüktür; Araplara Türkçe’yi öğretmek
amacıyla yazılmıştır. Bundan dolayı, Türkçe’nin Arapça karşısında
savunulduğu bir eser olarak değerlendirilir. Eserde Türkçe sözcüklerin
anlamları Arapça’yla açıklanmakta ve her maddeden sonra birtakım Türkçe
metinler örnek olarak verilmektedir. Kaşgarlı Mahmut tarafından XI.
yüzyılda yazılan eserin asıl önemi de, işte bu derleme Türkçe
metinlerden ileri gelmektedir. Eserine bir de Türk illerinin haritasını
koyan Kaşgarlı Mahmut, Türkçe sözcüklerin açıklamalarını yaparken dört
yüze yakın dörtlükten oluşan şiirlerle atasözlerini (sav) örnek olarak
verir. Divan-ı Lügat-it Türk, Türk dilinin ana eseri, Türk edebiyatının
ve folklörünün bir hazinesi olarak kabul edilmektedir.
Edebiyatımızda
aruz ölçüsünün ilk kullanıldığı eser olarak kabul edilmektedir. Eserde
adaleti, aklı, saadeti ve devleti temsil eden dört kahramanın
çevresinde gelişen olaylarla yazar, devlet idaresinin ve sosyal düzenin
nasıl olması gerektiğini anlatır. Hakaniye Türkçesiyle yazılmış olan
eserde 7500 civarında Türkçe sözcük Arapça olarak açıklanmıştır. Ayrıca
Türk boylarının dilleri ve Türk illeri hakkında bilgi verir.
ATABETÜ’L-HAKAYIK:
12. yüzyılda Edip Ahmet tarafından aruz ölçüsü (Şehname) vezni) ve
dörtlüklerle yazılmıştır. Eserin adı “Hakikatler Basamağı”
anlamındadır. Hakaniye Türkçesiyle yazılmış olan eserde, bilginin
fayydası, cehaletin zararları, cömertlik, cimrilik, iyi ve kötü huylar
anlatılarak halka yararlı olmak amacı güdülmüştür. Dini-ahlaki bir
eserdir. Edip Ahmet’in bu eseri yazarken Kutadgu Bilig’den etkilendiği
bilinmektedir.
DİVAN-I HİKMET: 12. yüzylda Ahmet
Yesevi tarafından dörtlüklerle ve hece ölçüsüyle yazılmış dini,
tasavvufi ve öğretici bir eserdir. Dörtlüklerin her birine “hikmet” adı
verilmiş ve bu hikmetler Orta Asya ve Anadolu’da yayılarak halkı
derinden etkilemiştir. Yesevilik tarikatının da kurcusu olan Ahmet
Yesevi daha sonra Anadolu’da kurulan pek çok tarikata kaynak olmuştur.
Orta
Asya ve Türk boylarının bulunduğu bölgelerde yüzyıllarca sevilerek
okunan “Bakırgan Kitabı”nın yazarı olan Süleyman Ata da, Ahmet
Yesevi’nin haleflerinden biridir.Onun eseri de dini, tasavvufi ve
öğretici şiirlerden oluşmaktadır.
İslamiyet Öncesi TÜrk Edebiyatı
DEDE KORKUT HİKAYELERİ:
Oğuz Türklerinin Rum, Abaza ve Gürcülerle yaptıkları savaşlara ait
destani hikayelerdir. Halk arasında söylene söylene 14.yüzyılda son
şeklini almış ve 15. ve 16. yüzyılda yazıya geçirilmiştir. Hikayelerin
yazarı belli değildir. Dede Korkut hikayeleri on iki hikaye ile bir
önsözden oluşmaktadır. Desten geleneğinden halk öykücülüğüne geçiş
dönemi ürünleridir. Hikayelerde olaylar nesir, kahramanların duygu ve
düşünceleri nazımla dile getirilmiştir. Arı bir dil kullanılmış,
olağanüstü olaylar yer verilmiştir
Türkçenin canlı ve doğal anlatım güzelliğini gösteren hikayelerde ses tekrarları da sıkça yer almaktadır.
Dede Korkut hikayelerinin tek ve tam nüshası Almanya’da Dresden Kütüphanesi’ndedir.
Konu: İslamiyet Öncesi TÜrk Edebiyatı 
Paz Ekim 19, 2008 10:02 pm